„W imię Boga, w Trójcy Świętej Jedynego”
Wraz z upływem czasu zmienia się także nasze, Polaków spojrzenie na przeszłość. Zaczynamy ją postrzegać według pewnych, często utartych schematów, uwypuklających jedne elementy, a pomijających inne. Tak jak w czasach peerelu prowadzono propagandową „dyskusję” o wyższości tzw. Święta Pracy 1 Maja, nad Świętem Konstytucji 3 Maja, o którym wcale nie można było mówić, tak i dziś często spychani jesteśmy na „myślowe tory” którymi jedynie możemy się poruszać. A co było ważniejsze 1 czy 3 maja? Dziś bez wątpienia większość (mam przynajmniej taką nadzieję), odpowie, że 3 maja.
Chodzi przecież o uchwalenie pierwszej w Europie i drugiej na świecie Konstytucji. Już mniej wspomniałoby o tym, że jej celem była naprawa chylącego się ku upadkowi państwa, niszczonego przez wolną elekcję, liberum veto, prawo wypowiadania królowi posłuszeństwa, porządek sejmowania. Sytuacja ta była podtrzymywana szczególnie przez władców Rosji i Prus, przeciwstawiających się dążeniom do naprawy Rzeczypospolitej. Obok tych wydarzeń, a może właściwie razem z nimi, próbowano jednak doprowadzić do pewnych zmian, w których istotną rolę odgrywali duchowni katoliccy. Wśród nich wspomnieć należy głównego inicjatora powstania Komisji Edukacji Narodowej Hugo Kołłątaja, a wśród osób, które odgrywały w niej znaczącą rolę był także biskup płocki Michał Poniatowski. Duchowni nie byli „siłą wsteczną”, hamującą proces odbudowy i reformy, ale można nawet powiedzieć, że w wielu wypadkach stanowili „siłę napędową” tych procesów. Z nimi też utożsamiała się większa część społeczeństwa, przywiązana do wiary, wyznawanej przez wcześniejsze pokolenia. Potwierdził to także okres Sejmu Czteroletniego, w trakcie którego m.in. wyłoniono Deputację do Formy Rządu, kierowaną przez biskupa kamienieckiego Adama Stanisława Krasińskiego.
Na okres związany z obradami Sejmu Wielkiego przypadła twórczość działaczy, nawiązujących do poglądów epoki oświecenia. Byli wśród nich także duchowni m.in. Stanisław Staszic i Hugo Kołłątaj. Z pod pióra pierwszego z nich wyszły dwa istotne dzieła „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” i „Przestrogi dla Polski”. Wysunął on również m.in. koncepcje zniesienia liberum veto, wprowadzenia do sejmu mieszczan oraz asymilacji Żydów. Drugi zasłynął przede wszystkim jako autor pracy „Do Stanisława Małachowskiego Anonima listów kilka”, w której przedstawił program przebudowy Rzeczypospolitej w duchu kompromisu pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi.
Wśród największych zwolenników zmian (przedstawicieli stronnictwa patriotycznego), znaleźli się m.in. Ignacy i Stanisław Potoccy, książę Adam Czartoryski i marszałek sejmu Stanisław Małachowski, wspierani przez Juliana Ursyna Niemcewicza i ks. Hugona Kołłątaja. Ten ostatni wszedł nawet w skład Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej.
Uchwalana 3 maja 1791 r. wśród sporów Konstytucja, stała się symbolem dążenia do budowy nowoczesnego, jak na tamte czasy społeczeństwa, została zaakceptowana przez króla, który złożył na nią przysięgę. Potwierdził ją następnie w katedrze, a nową najważniejszą w państwie ustawę zaczynały słowa: „W imię Boga, w Trójcy Świętej Jedynego”.
Ustawa Rządowa, bo tym właśnie była konstytucja, stała się istotnym elementem tworzenia nowoczesnego państwa polskiego, zacieśniała związki z ziemiami litewskimi, kształtowała postawy patriotyczne, odnosiła się też do religii jako fundamentu, na którym miano budować nową Polskę. Pozostawiała religię rzymskokatolicką jako panującą w państwie, przy zachowaniu tolerancji wobec innych wyznań, pamiętajmy, że znacznie liczniejszych wówczas w Rzeczpospolitej niż dziś.
Zapoczątkowaną przez nią reformę przerwało zawiązanie przez m.in. Ksawerego Branickiego i Seweryna Rzewuskiego konfederacji w Targowicy oraz wkroczenie wiosną 1792 r. stutysięcznej armii rosyjskiej. Ostateczny cios wprowadzanym zmianom zadał trzeci rozbiór Polski i będący farsą sejm rozbiorowy w Grodnie, przywracający istniejący wcześniej w Rzeczypospolitej ustrój. Pomimo tego Konstytucja 3 Maja, uchwalona „W imię Boga, w Trójcy Świętej Jedynego” pozostała na zawsze w pamięci Polaków, jako wyraz ich dążeń do stworzenia silnego, niezależnego, opartego na monarchii konstytucyjnej państwa.
dr Krzysztof Sychowicz
