„Wokół lokacji Łomży, czyli jak powstało miasto”
– Lokacja to w historii Łomży najważniejsze wydarzenie, bo stworzyła z niej miasto lokacyjne – mówi Adam Sokołowski. – Było ono przełomowe i epokowe dlatego, bo nadawało nową formułę dla istnienia mieszkańców i wcześniejszego osadnictwa w tym miejscu. Historyk z Muzeum Północno-Mazowieckiego w arcyciekawej prelekcji przybliżył genezę, kulisy i skutki lokacji Łomży w 1418 roku uczestnikom wszechnicy łomżyńskiego oddziału Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych oraz miłośnikom historii, zbierającym się na comiesięcznych spotkaniach w bursie nr 3.
Cały ubiegły rok przebiegał w Łomży pod znakiem obchodów 600-lecia lokacji miasta, ale jak podkreśla Adam Sokołowski osadnictwo w miejscu obecnego miasta i na terenie Starej Łomży istniało tu już znacznie wcześniej, dając podstawy do lokacji na prawie chełmińskim.
– Proces lokacji Łomży nie odbywał się na surowym korzeniu, bo pierwsza osada miejska istniała tu już na przełomie IX i X wieku – mówi Adam Sokołowski. – Przebiegał on wielostopniowo, bo już w roku 1400 Jan Białek z Warszawy otrzymał od księcia Janusza I Starszego przywilej zasadźcy, na mocy którego zaczął organizować miasto. Zasadźca zwykle zostawał później pierwszym wójtem, nadal czuwając nad rozwojem miasta.
Właściwy przywilej lokacyjny dla Łomży wystawiono 15 czerwca 1418 roku. Na jego mocy, w oparciu o prawo niemieckie, acz już z pewnymi dla terenu Polski modyfikacjami, mieszkańcy Łomży uzyskali osobowość prawną jako wspólnota miejska oraz określone przywileje, ale też i obowiązki. Poza aspektem prawnym lokacji istotna była też jej regulacja przestrzenna, czyli określona zabudowa na planie układu szachownicowego: z centralnie położonym rynkiem z ratuszem, pobliskim kościołem, regularnymi działkami oraz wytyczonymi ulicami, co skutkowało, już w końcu XIV wieku, uporządkowaną przestrzenią ścisłego centrum miasta, jakże odmienną od wcześniejszego, nieuregulowanego zespołu osadniczego.
– Bardzo istotny przy tworzeniu miast lokacyjnych był też aspekt gospodarczy – zauważa Adam Sokołowski. – Pozwolenie mieszkańcom na funkcjonowanie w oparciu o uregulowany prawnie i przestrzennie sposób ułatwiało i umożliwiało rozwój gospodarczy, z czego czerpali zyski zarówno mieszkańcy miasta, jak i jego właściciel, czyli w przypadku Łomży książę Janusz I.
Wśród 24 miast założonych przez tego tego wybitnego władcę Łomża była jednym z najprężniej rozwijających się. Miała też znaczenie ponadregionalne, bowiem to właśnie tutaj książę w latach 1404-21 zbudował okazały dwór i aż do śmierci w roku 1429 często w niej bywał, a samo miasto,
aż do czasów szwedzkiego najazdu w roku 1655, rozwijało się bardzo dynamicznie.
– Mówi się zwyczajowo, że ten przysłowiowy dla Polski złoty wiek trwał przez XVI stulecie, ale w przypadku Łomży trwał on tak naprawdę od czasu lokacji aż do połowy wieku XVII, do czasów potopu szwedzkiego, kiedy zaczął się regres i upadek – mówi Adam Sokołowski. – Ten upadek przyszedł jednak z zewnątrz, nie był zawiniony przez miejscowych obywateli czy władze miasta.
Lokacja miała też ogromne znaczenie dla miasta również w tym sensie, że w okresie zaborów i walk o niepodległość, mimo tego, że Łomża bardzo wówczas podupadła i stała się biednym, prowincjonalnym miasteczkiem jakich wiele, pozwoliła utrzymać miejskość ośrodka.
– Nadanie prawa miejskiego było katalizatorem rozwoju i takim fundamentem, który pozwolił przetrwać Łomży nie tylko XVII-wieczny kryzys, ale też w okresie zaborów – podkreśla Adam Sokołowski. – To wtedy rozwinęła się przecież idea samoorganizacji oddolnej, inicjowanej przez samych mieszkańców, w postaci różnych organizacji, towarzystw, stowarzyszeń na różnych polach, bo społecznych, kulturalnych i gospodarczych. Musimy pamiętać, że ostała ona zaszczepiona dzięki idei samorządności, wywołanej przez lokację, co rzutowało na miasto w bardzo pozytywny sposób przez setki lat i przyczyniło się do jego przetrwania.
Wojciech Chamryk
Zdjęcia: Elżbieta Piasecka-Chamryk
